อุทฺเทสวารกถาวณฺณนา

[106] กสฺมา ภควา อิมํ สุตฺตมภาสีติ อสาธารณสมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, สาธารณํ ปน ปากฏนฺติ อนามฏฺฐํ, เตน สุตฺตนิกฺเขโป ปุจฺฉิโตติ กตฺวา อิตโร ‘‘กุรุรฏฺฐวาสีน’’นฺติอาทินา อปรชฺฌาสโยยํ สุตฺตนิกฺเขโปติ ทสฺเสติฯ เอเตน พาหิรสมุฏฺฐานํ วิภาวิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อชฺฌตฺติกํ ปน อสาธารณญฺจ มูลปริยายสุตฺตาทิฏีกายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ กุรุรฏฺฐํ กิร (ที. นิ. ฏี. 2.373) ตทา ตนฺนิวาสีนํ สตฺตานํ เยภุยฺเยน โยนิโสมนสิการวนฺตตาย ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตาพเลน อุตุอาทิสมฺปนฺนเมว อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุตุปจฺจยาทิสมฺปนฺนตฺตา’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน โภชนาทิสมฺปตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ เกจิ ปน ‘‘ปุพฺเพ กุรุวตฺตธมฺมานุฏฺฐานวาสนาย อุตฺตรกุรุ วิย เยภุยฺเยน อุตุอาทิสมฺปนฺนเมว โหนฺตํ ภควโต กาเล สาติสยํ อุตุสปฺปายาทิยุตฺตํ ตํ รฏฺฐํ อโหสี’’ติ วทนฺติฯ จิตฺตสรีรกลฺลตายาติ จิตฺตสฺส สรีรสฺส จ อโรคตายฯ อนุคฺคหิตปญฺญาพลาติ ลทฺธุปการญาณานุภาวา, อนุ อนุ วา อาจิณฺณปญฺญาเตชาฯ เอกวีสติยา ฐาเนสูติ กายานุปสฺสนาวเสน จุทฺทสสุฐาเนสุ, เวทนานุปสฺสนาวเสน เอกสฺมิํ ฐาเน, ตถา จิตฺตานุปสฺสนาวเสน, ธมฺมานุปสฺสนาวเสน ปญฺจสุ ฐาเนสูติ เอวํ เอกวีสติยา ฐาเนสุฯ กมฺมฏฺฐานํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ยถา อรหตฺตํ ปาเปติ, เอวํ เทสนาวเสน อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวาฯ สุวณฺณจงฺโกฏกสุวณฺณมญฺชูสาสุ ปกฺขิตฺตานิ สุมนจมฺปกาทินานาปุปฺผานิ มณิปุตฺตาทิสตฺตรตนานิ จ ยถา ภาชนสมฺปตฺติยา สวิเสสํ โสภนฺติ, กิจฺจกรานิ จ โหนฺติ มนุญฺญาภาวโต, เอวํ สีลทสฺสนาทิสมฺปตฺติยา ภาชนวิเสสภูตาย กุรุรฏฺฐวาสิปริสาย เทสิตา จ ภควโต อยํ เทสนา ภิยฺโยโสมตฺตาย โสภติ, กิจฺจการี จ โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา หิ ปุริโส’’ติอาทินาฯ เอตฺถาติ กุรุรฏฺเฐฯ

ปกติยาติ สรสโต, อิมิสฺสา สติปฏฺฐานสุตฺตเทสนาย ปุพฺเพปีติ อธิปฺปาโยฯ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ สตฺถุ เทสนานุสารโตติ อธิปฺปาโยฯ วิสฺสฏฺฐอตฺตภาวนาติ อนิจฺจาทิวเสน กิสฺมิญฺจิ โยนิโสมนสิกาเร จิตฺตํ อนิโยเชตฺวา รูปาทิอารมฺมเณ อภิรติวเสน วิสฺสฏฺฐจิตฺเตน ภวิตุํ น วฏฺฏติ, ปมาทวิหารํ ปหาย อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

เอกายโนติ เอตฺถ อยน-สทฺโท มคฺคปริยาโยฯ น เกวลมยนเมว, อถ โข อญฺเญปิ พหู มคฺคปริยายาติ ปทุทฺธารํ กโรนฺโต ‘‘มคฺคสฺส หี’’ติอาทิ วตฺวา ยทิ มคฺคปริยาโย อยน-สทฺโท, กสฺมา ปุน มคฺโคติ วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอกมคฺโคติ เอโก เอว มคฺโคฯ น หิ นิพฺพานคามี มคฺโค อญฺโญ อตฺถีติฯ นนุ สติปฏฺฐานํ อิธ ‘‘มคฺโค’’ติ อธิปฺเปตํ, ตทญฺเญ จ พหู มคฺคธมฺมา อตฺถีติ? สจฺจํ อตฺถิ, เต ปน สติปฏฺฐานคฺคหเณเนว คหิตา ตทวินาภาวโตฯ ตถา หิ ญาณวีริยาทโย นิทฺเทเส คหิตาฯ อุทฺเทเส ปน สติยา เอว คหณํ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น ทฺเวธาปถภูโตติ อิมินา อิมสฺส มคฺคสฺส อเนกมคฺคตาภาวํ วิย อนิพฺพานคามิภาวาภาวญฺจ ทสฺเสติฯ เอเกนาติ อสหาเยนฯ อสหายตา จ ทุวิธา อตฺตทุติยตาภาเวน วา, ยา ‘‘วูปกฏฺฐกายตา’’ติ วุจฺจติ, ตณฺหาทุติยตาภาเวน วา, ยา ‘‘ปวิวิตฺตจิตฺตตา’’ติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘วูปกฏฺเฐน ปวิวิตฺตจิตฺเตนา’’ติฯ เสฏฺโฐปิ โลเก ‘‘เอโก’’ติ วุจฺจติ ‘‘ยาว ปเร เอกโต กโรสี’’ติอาทีสูติ อาห ‘‘เอกสฺสาติ เสฏฺฐสฺสา’’ติฯ ยทิ สํสารโต นิสฺสรณฏฺโฐ อยนฏฺโฐ อญฺเญสมฺปิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ สาธารโณ กถํ ภควโตติ อาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ อิมสฺมิํ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท อวธารเณ, ตสฺมา อิมสฺมิํ เยวาติ อตฺโถฯ เทสนาเภโทเยว เหโส, ยทิทํ มคฺโคติ วา อยโนติ วาฯ เตนาห ‘‘อตฺโถ ปเนโก’’ติฯ

นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตติ กายานุปสฺสนาทิมุเขน ตตฺถาปิ อานาปานาทิมุเขน ภาวนานเยน ปวตฺโตฯ เอกายนนฺติ เอกคามินํ, นิพฺพานคามินนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานญฺหิ อทุติยตฺตา เสฏฺฐตฺตา จ ‘‘เอก’’นฺติ วุจฺจติฯ ยถาห ‘‘เอกญฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถี’’ติ (สุ. นิ. 890) ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) จฯ ขโย เอว อนฺโตติ ขยนฺโต , ชาติยา ขยนฺตํ ทิฏฺฐวาติ ชาติขยนฺตทสฺสีฯ อวิภาเคน สพฺเพปิ สตฺเต หิเตน อนุกมฺปตีติ หิตานุกมฺปีฯ อตริํสูติ ตริํสุฯ ปุพฺเพติ ปุริมกา พุทฺธา, ปุพฺเพ วา อตีตกาเลฯ

ตนฺติ ตํ เตสํ วจนํ, ตํ วา กิริยาวุตฺติวาจกตฺตํ น ยุชฺชติฯ น หิ สงฺเขยฺยปฺปธานตาย สตฺตวาจิโน เอก-สทฺทสฺส กิริยาวุตฺติวาจกตา อตฺถิฯ ‘‘สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺเฉยฺยา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.72) วิย ‘‘สกิํ อยโน’’ติ อิมินา พฺยญฺชเนน ภวิตพฺพํฯ เอวํ อตฺถํ โยเชตฺวาติ เอวํ ปทตฺถํ โยเชตฺวาฯ อุภยถาปีติ ปุริมนเยน ปจฺฉิมนเยน จฯ น ยุชฺชติ อิธาธิปฺเปตมคฺคสฺส อเนกวารํ ปวตฺติสพฺภาวโตฯ เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ อเนกวารมฺปิ อยตีติ ปุริมนยสฺส, อเนกญฺจสฺส อยนํ โหตีติ ปจฺฉิมนยสฺส จ ปฏิกฺเขโปฯ

อิมสฺมิํ ปเทติ ‘‘เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค’’ติ อิมสฺมิํ วากฺเย, อิมสฺมิํ วา ‘‘ปุพฺพภาคมคฺโค โลกุตฺตรมคฺโค’’ติ สํสยฏฺฐาเนฯ มิสฺสกมคฺโคติ โลกิเยน มิสฺสโก โลกุตฺตรมคฺโคฯ วิสุทฺธิอาทีนํ นิปฺปริยายเหตุํ สงฺคณฺหนฺโต อาจริยตฺเถโร ‘‘มิสฺสกมคฺโค’’ติ อาห, อิตโร ปริยายเหตุ อิธาธิปฺเปโตติ ‘‘ปุพฺพภาคมคฺโค’’ติฯ

สทฺทํ สุตฺวาวาติ ‘‘กาโล, ภนฺเต, ธมฺมสฺสวนายา’’ติ กาลาโรจนสทฺทํ สุตฺวาฯ เอวํ อุกฺขิปิตฺวาติฯ เอวํ ‘‘มธุรํ อิมํ กุหิํ ฉฑฺเฑมา’’ติ อฉฑฺเฑนฺตา อุจฺฉุภารํ วิย ปคฺคเหตฺวา น วิจรนฺติฯ อาลุเฬตีติ วิลุฬิโต อากุโล โหตีติ อตฺโถฯ เอกายนมคฺโค วุจฺจติ ปุพฺพภาคสติปฏฺฐานมคฺโคติฯ

เอตฺตาวตา อิธาธิปฺเปตตฺเถ สิทฺเธ ตสฺเสว อลงฺการตฺถํ โส ปน ยสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก’’ติอาทิกา คาถาปิ ปฏิสมฺภิทามคฺคโตว อาเนตฺวา ฐปิตาฯ

นิพฺพานคมนฏฺเฐนาติ นิพฺพานํ คจฺฉติ อธิคจฺฉติ เอเตนาติ นิพฺพานคมนํ, โส เอว อวิปรีตสภาวตาย อตฺโถ, เตน นิพฺพานคมนฏฺเฐน, นิพฺพานาธิคมุปายตายาติ อตฺโถฯ มคฺคนียฏฺเฐนาติ คเวสิตพฺพตาย, ‘‘คมนียฏฺเฐนา’’ติ วา ปาโฐ, อุปคนฺตพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ ราคาทีหีติฯ อิมินา ราคโทสโมหานํเยว คหณํ ‘‘ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มล’’นฺติ (วิภ. 924) วจนโตฯ ‘‘อภิชฺฌาวิสมโลภาทีหี’’ติ ปน อิมินา สพฺเพสมฺปิ อุปกฺกิเลสานํ สงฺคณฺหนตฺถํ เต วิสุํ อุทฺธฏาฯ สตฺตานํ วิสุทฺธิยาติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา หี’’ติอาทิมาหฯ กามํ ‘‘วิสุทฺธิยา’’ติ สามญฺญโชตนา, จิตฺตวิสุทฺธิ เอว ปเนตฺถ อธิปฺเปตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปมลวเสน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น เกวลํ อฏฺฐกถาวจนเมว, อถ โข อิทเมตฺถ อาหจฺจภาสิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา หี’’ติอาทิมาหฯ

สา ปนายํ จิตฺตวิสุทฺธิ สิชฺฌมานา ยสฺมา โสกาทีนํ อนุปฺปาทาย สํวตฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกมายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โสจนํ ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตํ เจตโส สนฺตาโป อนฺโตนิชฺฌานํ โสโกฯ ญาติพฺยสนาทินิมิตฺตเมว โสกาธิกตาย ‘‘กหํ, เอกปุตฺตก, กหํ, เอกปุตฺตกา’’ติ ปริเทววเสน ลปนํ ปริเทโว, อายติํ อนุปฺปชฺชนํ อิธ สมติกฺกโมติ อาห ‘‘ปหานายา’’ติฯ ตํ ปนสฺส สมติกฺกมาวหตํ นิทสฺสนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ หี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเธหีติ อตีเตสุ ขนฺเธสุ ตณฺหาสํกิเลสวิโสธนํ วุตฺตํฯ ปจฺฉาติ ปรโตฯ เตติ ตุยฺหํฯ มาหูติ มา อหุฯ กิญฺจนนฺติ ราคาทิกิญฺจนํฯ เอเตน อนาคเตสุ ขนฺเธสุ สํกิเลสวิโสธนํ วุตฺตํฯ มชฺเฌติ ตทุภยเวมชฺเฌฯ โน เจ คเหสฺสสีติ น อุปาทิยิสฺสสิ เจฯ เอเตน ปจฺจุปฺปนฺเน ขนฺธปพนฺเธ อุปาทานปฺปวตฺติ วุตฺตาฯ อุปสนฺโต จริสฺสสีติ เอวํ อทฺธตฺตยคตสํกิเลสวิโสธเน สติ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย อุปสนฺโต หุตฺวา วิหริสฺสสีติ อรหตฺตนิกูเฏน คาถํ นิฏฺฐเปสิฯ เตนาห ‘‘อิมํ คาถ’’นฺติอาทิฯ

ปุตฺตาติ โอรสา, อญฺเญปิ วา เย เกจิฯ ปิตาติ ชนโกฯ พนฺธวาติ ญาตกาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ปุตฺตา วา ปิตา วา พนฺธวา วา อนฺตเกน มจฺจุนา อธิปนฺนสฺส อภิภูตสฺส มรณโต ตาณาย น โหนฺติ, ตสฺมา นตฺถิ ญาตีสุ ตาณตาติฯ น หิ ญาตีนํ วเสน มรณโต อารกฺขา อตฺถิ, ตสฺมา ปฏาจาเร ‘‘อุโภ ปุตฺตา กาลกตา’’ติอาทินา (อป. เถรี 2.2.498) มา นิรตฺถกํ ปริเทวิ, ธมฺมํเยว ปน ยาถาวโต ปสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตาติ ยถานุโลมํ ปวตฺติตาย สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย ปริโยสาเน สหสฺสนยปฏิมณฺฑิเต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ กถํ ปนายํ สติปฏฺฐานมคฺควเสน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ น หิ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานกถาย วินา สาวกานํ อริยมคฺคาธิคโม อตฺถิฯ ‘‘อิมํ คาถํ สุตฺวา’’ติ ปน อิทํ โสกวิโนทนวเสน ปวตฺติตาย คาถาย ปฐมํ สุตตฺตา วุตฺตํฯ เอส นโย อิตรคาถายปิฯ ภาวนาติ ปญฺญาภาวนาฯ สา หิ อิธาธิปฺเปตาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา รูปาทีนํ อนิจฺจาทิโต อนุปสฺสนาปิ สติปฏฺฐานภาวนา, ตสฺมาฯ เตปีติ สนฺตติมหามตฺตปฏาจาราฯ

ปญฺจสเต โจเรติ สตสตโจรปริวาเร ปญฺจ โจเร ปฏิปาฏิยา เปเสสิฯ เต อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เถรํ ปริเยสนฺตา อนุกฺกเมน เถรสฺส สมีเป สมาคจฺฉิํสุฯ เตนาห ‘‘เต คนฺตฺวา เถรํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิํสู’’ติฯ เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชีติ สมฺพนฺโธฯ เถรสฺส หิ สีลํ ปจฺจเวกฺขโต สุปริสุทฺธํ สีลํ นิสฺสาย อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชมานํ อูรุฏฺฐิเภทชนิตํ ทุกฺขเวทนํ วิกฺขมฺเภสิฯ ปาทานีติ ปาเทฯ สญฺญเปสฺสามีติ สญฺญตฺติํ กริสฺสามิฯ อฑฺฑิยามีติ ชิคุจฺฉามิฯ หรายามีติ ลชฺชามิฯ วิปสฺสิสนฺติ สมฺมสิํฯ

ปจลายนฺตานนฺติ ปจลายนํ นิทฺทํ อุปคตานํฯ วตสมฺปนฺโนติ ธุตจรณสมฺปนฺโนฯ ปมาทนฺติ ปจลายนํ สนฺธายาหฯ โอรุทฺธมานโสติ อุปรุทฺธอธิจิตฺโตฯ ปญฺชรสฺมินฺติ สรีเรฯ สรีรญฺหิ นฺหารุสมฺพนฺธอฏฺฐิสงฺฆาตตาย อิธ ‘‘ปญฺชร’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปีตวณฺณาย ปฏากาย ปริหรณโต มลฺลยุทฺธจิตฺตกตาย จ ปีตมลฺโลฯ ตีสุ รชฺเชสูติ ปณฺฑุโจฬโคฬรชฺเชสุฯ

มลฺลา สีหฬทีเป สกฺการสมฺมานํ ลภนฺตีติ ตมฺพปณฺณิทีปํ อาคมฺมฯ ตํเยว องฺกุสํ กตฺวาติ ‘‘รูปาทโย ‘มมา’ติ น คเหตพฺพา’’ติ น ตุมฺหากวคฺเคน (สํ. นิ. 3.33-34) ปกาสิตมตฺถํ อตฺตโน จิตฺตมตฺตหตฺถิโน องฺกุสํ กตฺวาฯ ชณฺณุเกหิ จงฺกมติ ‘‘นิสินฺเน นิทฺทาย อวสโร โหตี’’ติฯ พฺยากริตฺวาติ อตฺตโน วีริยารมฺภสฺส สผลตาปเวทนมุเขน สพฺรหฺมจารีนํ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต อญฺญํ พฺยากริตฺวาฯ ภาสิตนฺติ วจนํฯ กสฺส ปน ตนฺติ อาห ‘‘พุทฺธเสฏฺฐสฺส, สพฺพโลกคฺควาทิโน’’ติฯ น ตุมฺหากนฺติอาทิ ตสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนํฯ ตยิทํ เม สงฺขารานํ อจฺจนฺตวูปสมการณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจา วตา’’ติ คาถํ อาหริฯ เตน อิทานาหํ สงฺขารานํ ขเณ ขเณ ภงฺคสงฺขาตสฺส โรคสฺส อภาเวน อโรโค ปรินิพฺพุโตติ ทสฺเสติฯ

อสฺสาติ สกฺกสฺสฯ อุปปตฺตีติ เทวูปปตฺติฯ ปุนปากติกาว อโหสิ สกฺกภาเวเนว อุปปนฺนตฺตาฯ สุพฺรหฺมาติ เอวํ นาโมฯ อจฺฉรานํ นิรยูปปตฺติํ ทิสฺวา ตโต ปภุติ สตตํ ปวตฺตมานํ อตฺตโน จิตฺตุตฺราสํ สนฺธายาห ‘‘นิจฺจํ อุตฺรสฺตมิทํ จิตฺต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อุตฺรสฺตนฺติ สนฺตสฺตํ ภีตํฯ อุพฺพิคฺคนฺติ สํวิคฺคํฯ อุตฺรสฺตนฺติ วา สํวิคฺคํฯ อุพฺพิคฺคนฺติ ภยวเสน สห กาเยน สญฺจลิตํฯ อนุปฺปนฺเนสูติ อนาคเตสุฯ กิจฺเฉสูติ ทุกฺเขสุฯ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ภาวีทุกฺขปวตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ อุปฺปติเตสูติ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺเฉสูติ โยชนา, ตทา อตฺตโน ปริวารสฺส อุปฺปนฺนทุกฺขนิมิตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

โพชฺฌาติ โพธิโต, อริยมคฺคโตติ อตฺโถฯ อญฺญตฺราติ จ ปทํ อเปกฺขิตฺวา นิสฺสกฺกวจนํ, ตสฺมา โพธิํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตปสาติ ตโปกมฺมโตฯ เตน มคฺคาธิคมสฺส อุปายภูตํ ธุตงฺคเสวนาทิสลฺเลขปฏิปทํ ทสฺเสติฯ อินฺทฺริยสํวราติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ สํวรณโตฯ เอเตน สติสํวรสีเสน สพฺพมฺปิ สํวรสีลํ, ลกฺขณหารนเยน วา สพฺพมฺปิ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ทสฺเสติฯ สพฺพนิสฺสคฺคาติ สพฺพุปธินิสฺสชฺชนโต สพฺพกิเลสปฺปหานโตฯ กิเลเสสุ หิ นิสฺสฏฺเฐสุ กมฺมวฏฺฏํ วิปากวฏฺฏญฺจ นิสฺสฏฺฐเมว โหตีติฯ โสตฺถินฺติ เขมํ อนุปทฺทวตํฯ

ญายติ นิจฺฉเยน กมติ นิพฺพานํ, ตํ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ ญาโย, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘ญาโย วุจฺจติ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ ฯ ตณฺหาวานวิรหิตตฺตาติ ตณฺหาสงฺขาตวานวิวิตฺตตฺตาฯ ตณฺหา หิ ขนฺเธหิ ขนฺธํ, กมฺมุนา วา ผลํ, สตฺเตหิ วา ทุกฺขํ วินติ สํสิพฺพตีติ วานนฺติ วุจฺจติฯ ตยิทํ นตฺถิ เอตฺถ วานํ, น วา เอตสฺมิํ อธิคเต ปุคฺคลสฺส วานนฺติ นิพฺพานํ, อสงฺขตา ธาตุฯ ปรปจฺจเยน วินา ปจฺจกฺขกรณํ สจฺฉิกิริยาติ อาห ‘‘อตฺตปจฺจกฺขตายา’’ติฯ

นนุ ‘‘วิสุทฺธิยา’’ติ จิตฺตวิสุทฺธิยา อธิปฺเปตตฺตา วิสุทฺธิคฺคหเณเนเวตฺถ โสกสมติกฺกมาทโยปิ คหิตา เอว โหนฺติ, เต ปุน กสฺมา คหิตาติ อนุโยคํ สนฺธาย ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สาสนยุตฺติโกวิเทติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิลกฺขณายํ ธมฺมนีติยํ เฉเกฯ ตํ ตํ อตฺถํ ญาเปตีติ เย เย โพธเนยฺยปุคฺคลา สงฺเขปวิตฺถาราทิวเสน ยถา ยถา โพเธตพฺพา, อตฺตโน เทสนาวิลาเสน ภควา เต เต ตถา ตถา โพเธนฺโต ตํ ตมตฺถํ ญาเปติฯ ตํ ตํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโตติ อตฺถาปตฺติํ อคเณนฺโต ตํ ตํ อตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโตฯ น หิ สมฺมาสมฺพุทฺธา อตฺถาปตฺติญาปกาทิสาธนียวจนาติฯ สํวตฺตตีติ ชายติ, โหตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา อนติกฺกนฺตโสกปริเทวสฺส น กทาจิ จิตฺตวิสุทฺธิ อตฺถิ โสกปริเทวสมติกฺกมมุเขเนว จิตฺตวิสุทฺธิยา อิชฺฌนโต, ตสฺมา อาห ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกเมน โหตี’’ติฯ ยสฺมา ปน โทมนสฺสปจฺจเยหิ ทุกฺขธมฺเมหิ ปุฏฺฐํ ปุถุชฺชนํ โสกาทโย อภิภวนฺติ, ปริญฺญาเตสุ จ เตสุ เต น โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสกปริเทวานํ สมติกฺกโม ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคเมนา’’ติฯ ญายสฺสาติ อคฺคมคฺคสฺส ตติยมคฺคสฺส จฯ ตทธิคเมน หิ ยถากฺกมํ ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคโมฯ สจฺฉิกิริยาภิสมยสหภาวีปิ อิตราภิสมโย ตทวินาภาวโต สจฺฉิกิริยาภิสมยเหตุโก วิย วุตฺโต ‘‘ญายสฺสาธิคโม นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายา’’ติฯ ผลญาเณน วา ปจฺจกฺขกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยายา’’ติฯ สมฺปทานวจนญฺเจตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

วณฺณภณนนฺติ ปสํสาวจนํฯ ตยิทํ น อิเธว, อถ โข อญฺญตฺถาปิ สตฺถา อกาสิเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยเถว หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถอาทิมฺหิ กลฺยาณํ, อาทิ วา กลฺยาณํ เอตสฺสาติ อาทิกลฺยาณํฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํฯ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธปาริปูริโต อุปเนตพฺพสฺส อภาวา จ เกวลปริปุณฺณํฯ

นิรุปกฺกิเลสโต อปเนตพฺพสฺส อภาวา จ ปริสุทฺธํฯ เสฏฺฐจริยภาวโต สาสน พฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ โว ปกาเสสฺสามีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.147) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อริยวํสาติ อริยานํ พุทฺธาทีนํ วํสา ปเวณิโยฯ อคฺคญฺญาติ ‘‘อคฺคา’’ติ ชานิตพฺพา สพฺพวํเสหิ เสฏฺฐภาวโตฯ รตฺตญฺญาติ ‘‘จิรรตฺตา’’ติ ชานิตพฺพาฯ วํสญฺญาติ ‘‘พุทฺธาทีนํ วํสา’’ติ ชานิตพฺพาฯ โปราณาติ ปุราตนา อนธุนาตนตฺตาฯ อสํกิณฺณาติ อวิกิณฺณา อนปนีตาฯ อสํกิณฺณปุพฺพาติ ‘‘กิํ อิเมหี’’ติ อริเยหิ น อปนีตปุพฺพาฯ น สํกียนฺตีติ อิทานิปิ เตหิ น อปนียนฺติฯ น สํกียิสฺสนฺตีติ อนาคเตปิ เตหิ น อปนียิสฺสนฺติฯ อปฺปฏิกุฏฺฐา…เป.… วิญฺญูหีติ เย โลเก วิญฺญู สมณพฺราหฺมณา, เตหิ อปจฺจกฺขตา อนินฺทิตา, อครหิตาติ อตฺโถฯ วิสุทฺธิยาติอาทีหีติ วิสุทฺธิอาทิทีปเนหิฯ ปเทหีติ วากฺเยหิ, วิสุทฺธิอตฺถตาทิเภทภินฺเนหิ วา ธมฺมโกฏฺฐาเสหิฯ

อุปทฺทเวติ อนตฺเถฯ วิสุทฺธินฺติ วิสุชฺฌนํ สํกิเลสปฺปหานํฯ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโหฯ ปริยาปุณนํ ปริจโยฯ อตฺถสฺส หทเย ฐปนํ ธารณํฯ ปริวตฺตนํ วาจนํฯ คนฺธารโกติ คนฺธารเทเส อุปฺปนฺโนฯ ปโหนฺตีติ สกฺโกนฺติ อนิยฺยานมคฺคาติ มิจฺฉามคฺคา, มิจฺฉตฺตนิยตานิยตมคฺคาปิ วาฯ สุวณฺณนฺติ กูฏสุวณฺณมฺปิ วุจฺจติฯ ปณีติ กาจมณิปิฯ มุตฺตาติ เวฬุชาปิฯ ปวาฬนฺติ ปลฺลโวปิ วุจฺจตีติ รตฺตชมฺพุนทาทิปเทหิ เต วิเสสิตาฯ

น ตโต เหฏฺฐาติ (สํ. นิ. ฏี. 2.5.367; ที. นิ. ฏี. 2.373) อิธาธิปฺเปตกายาทีนํ เวทนาทิสภาวตฺตาภาวา, กายเวทนาจิตฺตวิมุตฺตสฺส เตภูมกธมฺมสฺส วิสุํ วิปลฺลาสวตฺถนฺตรภาเวน คหิตตฺตา จ เหฏฺฐาคหเณสุ วิปลฺลาสวตฺถูนํ อนิฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปญฺจมสฺส ปน วิปลฺลาสวตฺถุโน อภาวา ‘‘น อุทฺธ’’นฺติ อาหฯ อารมฺมณวิภาเคน เหตฺถ สติปฏฺฐานวิภาโคติฯ ตโย สติปฏฺฐานาติ สติปฏฺฐานสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารทสฺสนํ, น อิธ ปาฬิยํ วุตฺตสฺส สติปฏฺฐานสทฺทสฺส อตฺถทสฺสนนฺติฯ

อาทีสุ หิ สติโคจโรติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย, นามรูปสมุทยา จิตฺตสฺส สมุทโย, มนสิการสมุทยา ธมฺมานํ สมุทโย’’ติ สติปฏฺฐานาติ วุตฺตานํ สติโคจรานํ ปกาสเก สุตฺตปเทเส สงฺคณฺหาติฯ เอวํ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยมฺปิ (ปฏิ. ม. 3.34) อวเสสปาฬิปฺปเทสทสฺสนตฺโถ อาทิ-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ สติยา ปฏฺฐานนฺติ สติยา ปติฏฺฐาตพฺพฏฺฐานํฯ ทานาทีนิ สติยา กโรนฺตสฺส รูปาทีนิ กสิณาทีนิ จ สติยา ฐานํ โหนฺตีติ ตํนิวารณตฺถมาห ‘‘ปธานํ ฐาน’’นฺติฯ ป-สทฺโท หิ อิธ ‘‘ปณีตา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 14 ติกมาติกา) วิย ปธานตฺถทีปโกติ อธิปฺปาโยฯ

อริโยติ อริยํ สพฺพสตฺตเสฏฺฐํ สมฺมาสมฺพุทฺธมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สฬายตนวิภงฺคสุตฺเต (ม. นิ. 3.311)ฯ สุตฺเตกเทเสน หิ สุตฺตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ หิ –

‘‘ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย…เป.… มรหตีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ อิธ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย ‘‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’ติฯ ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ, ภิกฺขเว, ปฐมํ สติปฏฺฐานํ, ยทริโย…เป.… อรหติฯ

ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สตฺถา…เป.… อิทํ โว สุขายาติฯ ตสฺส เอกจฺเจ สาวกา น สุสฺสูสนฺติ…เป.… วตฺตนฺติฯ เอกจฺเจ สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป.… น จ โวกฺกมฺม สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, น เจว อตฺตมโน โหติ, น จ อตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติฯ อนตฺตมนตญฺจ อตฺตมนตญฺจ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโต วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุติยํ สติปฏฺฐานํ…เป.… อรหติฯ

ปุน จปรํ…เป.… สุขายาติฯ ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป.… วตฺตนฺติฯ

ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตญฺจ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน ฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตติยํ สติปฏฺฐานํ…เป.… อรหตี’’ติ (ม. นิ. 3.311) –

เอวํ ปฏิฆานุนเยหิ อนวสฺสุตตา, นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย ตทุภยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตาฯ พุทฺธานํเยว หิ นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสฺสติตา โหติ อาเวณิกธมฺมภาวโต, น ปจฺเจกพุทฺธาทีนํฯ ป-สทฺโท อารมฺภํ โชเตติ, อารมฺโภ จ ปวตฺตีติ กตฺวา อาห ‘‘ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถ’’ติฯ สติยา กรณภูตาย ปฏฺฐานํ ปฏฺฐเปตพฺพํ สติปฏฺฐานํฯ อน-สทฺโท หิ พหุลวจเนน กมฺมตฺโถปิ โหตีติฯ

ตถาสฺส กตฺตุอตฺโถปิ ลพฺภตีติ ‘‘ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ป-สทฺโท ภูสตฺถวิสิฏฺฐํ ปกฺขนฺธนํ ทีเปตีติ ‘‘โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ ปุน ภาวตฺถํ สติ-สทฺทํ ปฏฺฐาน-สทฺทญฺจ วณฺเณนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ เตน ปุริมวิกปฺเป สติ-สทฺโท ปฏฺฐาน-สทฺโท จ กตฺถุอตฺโถติ วิญฺญายติฯ สรณฏฺเฐนาติ จิรกตสฺส จิรภาสิตสฺส จ อนุสฺสรณฏฺเฐนฯ อิทนฺติ ยํ ‘‘สติเยว สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิทํ อิธ อิมสฺมิํ สุตฺตปเทเส อธิปฺเปตํฯ

ยทิ เอวนฺติ ยทิ สติ เอว สติปฏฺฐานํ, สติ นาม เอโก ธมฺโม, เอวํ สนฺเต กสฺมา ‘‘สติปฏฺฐานา’’ติ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘สติพหุตฺตา’’ติอาทิฯ ยทิ พหุกา เอตา สติโย, อถ กสฺมา ‘‘มคฺโค’’ติ เอกวจนนฺติ โยชนาฯ มคฺคฏฺเฐนาติ นิยฺยานฏฺเฐนฯ นิยฺยานิโก หิ มคฺคธมฺโม, เตเนว นิยฺยานิกภาเวน เอกตฺตุปคโต เอกนฺตโต นิพฺพานํ คจฺฉติ, อตฺถิเกหิ จ ตทตฺถํ มคฺคียตีติ อตฺตนาว ปุพฺเพ วุตฺตํ ปจฺจาหรติ ‘‘วุตฺตญฺเจต’’นฺติฯ ตตฺถ จตสฺโสปิ เจตาติ กายานุปสฺสนาทิวเสน จตุพฺพิธาปิ จ เอตา สติโยฯ อปรภาเคติ อริยมคฺคกฺขเณฯ กิจฺจํ สาธยมานาติ ปุพฺพภาเค กายาทีสุ อารมฺมเณสุ สุภสญฺญาทิวิธมเนน วิสุํ วิสุํ ปวตฺติตฺวา มคฺคกฺขเณ สกิํเยว ตตฺถ จตุพฺพิธสฺสปิ วิปลฺลาสสฺส สมุจฺเฉทวเสน ปหานกิจฺจํ สาธยมานา อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานํ คจฺฉนฺติฯ จตุพฺพิธกิจฺจสาธเนเนว เหตฺถ พหุวจนนิทฺเทโสฯ

เอวญฺจ สตีติ มคฺคฏฺเฐน เอกตฺตํ อุปาทาย ‘‘มคฺโค’’ติ เอกวจเนน อารมฺมณเภเทน จตุพฺพิธตํ อุปาทาย ‘‘จตฺตาโร’’ติ จ วตฺตพฺพตาย สติวิชฺชมานตฺตาฯ วจนานุสนฺธินา ‘‘เอกายโน อย’’นฺติอาทิกา เทสนา สานุสนฺธิกาว, น อนนุสนฺธิกาติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตเมวตฺถํ นิทสฺสเนน ปฏิปาเทตุํ ‘‘มารเสนปฺปมทฺทน’’นฺติ สุตฺตปทํ (สํ. นิ. 5.224) อาเนตฺวา ‘‘ยถา’’ติอาทินา นิทสฺสนํ สํสนฺเทติฯ ตสฺมาติอาทิ นิคมนํฯ

วิเสสโต กาโย จ เวทนา จ อสฺสาทสฺสการณนฺติ ตปฺปหานตฺถํ เตสุ ตณฺหาวตฺถูสุ โอฬาริกสุขุเมสุ อสุภทุกฺขภาวทสฺสนานิ มนฺทติกฺขปญฺเญหิ ตณฺหาจริเตหิ สุกรานีติ ตานิ เตสํ ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค’’ติ วุตฺตานิ ตถา ‘‘นิจฺจํ อตฺตา’’ติ อภินิเวสวตฺถุตาย ทิฏฺฐิยา วิเสสการเณสุ จิตฺตธมฺเมสุ อนิจฺจานตฺตตาทสฺสนานิ สราคาทิวเสน สญฺญาผสฺสาทิวเสน นีวรณาทิวเสน จ นาติปฺปเภทอติปฺปเภทคเตสุ เตสุ ตปฺปหานตฺถํ มนฺทติกฺขปญฺญานํ ทิฏฺฐิจริตานํ สุกรานีติ เตสํ ตานิ ‘‘วิสุทฺธิมคฺโค’’ติ วุตฺตานิฯ เอตฺถ จ ยถา จิตฺตธมฺมานมฺปิ ตณฺหาย วตฺถุภาโว สมฺภวติ, ตถา กายเวทนานมฺปิ ทิฏฺฐิยาติ สติปิ เนสํ จตุนฺนมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิยา วตฺถุภาเว โย ยสฺส สาติสยปจฺจโย, ตํทสฺสนตฺถํ วิเสสคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ติกฺขปญฺญสมถยานิโก โอฬาริการมฺมณํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตตฺถ อฏฺฐตฺวา ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย เวทนํ ปริคฺคณฺหาตีติ วุตฺตํฯ ‘‘โอฬาริการมฺมเณ อสณฺฐหนโต’’ติฯ วิปสฺสนายานิกสฺส ปน สุขุเม จิตฺเต ธมฺเมสุ จ จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ จิตฺตธมฺมานุปสฺสนานํ มนฺทติกฺขปญฺญาวิปสฺสนายานิกานํ วิสุทฺธิมคฺคตา วุตฺตาฯ

เตสํ ตตฺถาติ เอตฺถ ตตฺถ-สทฺทสฺส ‘‘ปหานตฺถ’’นฺติ เอเตน โยชนาฯ ปรโต เตสํ ตตฺถาติ เอตฺถาปิ เอเสวนโยฯ ปญฺจ กามคุณา สวิเสสา กาเย ลพฺภนฺตีติ วิเสเสน กาโย กาโมฆสฺส วตฺถุ, ภเวสุ สุขคฺคหณวเสน ภวสฺสาโท โหติ ภโวฆสฺส เวทนา วตฺถุ, สนฺตติฆนคหณวเสน วิเสสโต จิตฺเต อตฺตาภินิเวโส โหตีติ ทิฏฺโฐฆสฺส จิตฺตํ วตฺถุ, ธมฺเมสุ วินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา ธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา สมฺโมโห โหตีติ อวิชฺโชฆสฺส ธมฺมา วตฺถุ, ตสฺมา เตสํ ปหานตฺถํ จตฺตาโรว วุตฺตาฯ

ยทคฺเคน จ กาโย กาโมฆสฺส วตฺถุ, ตทคฺเคน อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุ, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตา เวทนา วิเสเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ, จิตฺเต นิจฺจคฺคหณวเสน สสฺสตสฺส อตฺตโน สีเลน สุทฺธีติอาทิ ปรามสนํ โหตีติ สีลพฺพตปรามาสสฺส จิตฺตํ วตฺถุ, นามรูปปริจฺเฉเทน ภูตํ ภูตโต อปสฺสนฺตสฺส ภววิภวทิฏฺฐิสงฺขาโต อิทํสจฺจาภินิเวโส โหตีติ ตสฺส ธมฺมา วตฺถุ, สุขเวทนาสฺสาทวเสน ปรโลกนิรเปกฺโข ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกํ ปรามาสํ อุปฺปาเทตีติ ทิฏฺฐุปาทานสฺส เวทนา วตฺถุ สนฺตติฆนคหณวเสน สราคาทิจิตฺเต สมฺโมโห โหตีติ โมหาคติยา จิตฺตํ วตฺถุ, ธมฺมสภาวานวโพเธน ภยํ โหตีติ ภยาคติยา ธมฺมา วตฺถุฯ เย ปเนตฺถ อวุตฺตา, เตสํ วุตฺตนเยน วตฺถุภาโว โยเชตพฺโพฯ ตถา หิ โอเฆสุ วุตฺตนยา เอว โยคาสเวสุปิ โยชนา อตฺถโต อภินฺนตฺตาฯ ตถา ปฐโมฆตติยจตุตฺถคนฺถโยชนาย วุตฺตนยา เอว กายจิตฺตธมฺมานํ อิตรูปาทานวตฺถุตา โยชนา, ตถา กาโมฆพฺยาปาทกายคนฺถโยชนาย วุตฺตนยา เอว กายเวทนานํ ฉนฺทโทสาคติ วตฺถุตา โยชนา วาฯ

‘‘อาหารสมุทยา กายสมุทโย, ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย, (สํ. นิ. 5.408) สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (ม. นิ. 3.126; อุทา. 1; วิภ. 225) วจนโต กายาทีนํ สมุทยภูตา กพฬีการาหารผสฺสมโนสญฺเจตนาวิญฺญาณาหารา กายาทิปริชานเนน ปริญฺญาตา โหนฺตีติ อาห ‘‘จตุพฺพิธาหารปริญฺญตฺถ’’นฺติ ปกรณนโยติ เนตฺติปกรณวเสน สุตฺตนฺตสํวณฺณนานโยฯ

สรณวเสนาติ กายาทีนํ กุสลาทิธมฺมานญฺจ อุปธารณวเสนฯ สรนฺติ คจฺฉนฺติ นิพฺพานํ เอตายาติ สตีติ อิมสฺมิํ อตฺเถ เอกตฺเต เอกสภาเว นิพฺพาเน สโมสรณํ สมาคโม เอกตฺตสโมสรณํฯ เอตเทว หิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอกนิพฺพานปเวสเหตุภูตา วา สมานตา เอโก สติปฏฺฐานสฺส ภาโว เอกตฺตํ, ตตฺถ สโมสรณํ ตํสภาคตา เอกตฺตสโมสรณํฯ เอกนิพฺพานปเวสเหตุภาวํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ เอตสฺมิํ อตฺเถ สรเณกตฺตสโมสรณานิ สเหว สติปฏฺฐาเนกภาวสฺส การณตฺเถน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพานิ, ปุริมสฺมิํ วิสุํฯ สรณวเสนาติ วา ‘‘คมนวเสนา’’ติ อตฺเถ สติ ตเทว คมนํ สโมสรณนฺติ, สโมสรเณ วา สติสทฺทตฺถวเสน อวุจฺจมาเน ธารณตาว สตีติ สติสทฺทตฺถนฺตราภาวา ปุริมํ สติภาวสฺส การณํ, ปจฺฉิมํ เอกภาวสฺสาติ นิพฺพานสโมสรเณปิ สหิตาเนว ตานิ สติปฏฺฐาเนกภาวสฺส การณานิ วุตฺตานิ โหนฺติฯ จุทฺทสวิเธน, นววิเธน, โสฬสวิเธน, ปญฺจวิเธนาติ อิทํ อุปริ ปาฬิยํ (ม. นิ. 1.107) อาคตานํ อานาปานปพฺพาทีนํ วเสน วุตฺตํ, เตสํ ปน อนฺตรเภทวเสน ตทนุคตเภทวเสน จ ภาวนาย อเนกวิธตา ลพฺภติเยวฯ จตูสุ ทิสาสุ อุฏฺฐานกภณฺฑสทิสตา กายานุปสฺสนาทิตํตํสติปฏฺฐานภาวนานุภาวสฺส ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย’’ติอาทิวจนโต (ที. นิ. 3.80; สํ. นิ. 5.372) ภิกฺขุโคจรา เอเต ธมฺมา, ยทิทํ กายานุปสฺสนาทโยฯ ตตฺถ ยสฺมา กายานุปสฺสนาทิปฏิปตฺติยา ภิกฺขุ โหติ, ตสฺมา ‘‘กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทินา ภิกฺขุํ ทสฺเสติ, ภิกฺขุมฺหิ ตํ นิยมโตติ อาห ‘‘ปฏิปตฺติยา ภิกฺขุภาวทสฺสนโต’’ติฯ สตฺถุ จริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนสมฺปฏิคฺคาหกตฺตา จ สพฺพปฺปการาย อนุสาสนิยา ภาชนภาโวฯ

สมํ จเรยฺยาติ กายาทิวิสมจริยํ ปหาย กายาทีหิ สมํ จเรยฺยฯ ราคาทิวูปสเมน สนฺโตฯ อินฺทฺริยทเมน ทนฺโตฯ จตุมคฺคนิยาเมน นิยโตฯ เสฏฺฐจริตาย พฺรหฺมจารีฯ กายทณฺฑาทิโอโรปเนน นิธาย ทณฺฑํฯ อริยภาเว ฐิโต โส เอวรูโป พาหิตปาปสมิตปาปภินฺนกิเลสตาหิ พฺราหฺมโณ สมโณ ภิกฺขูติ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อยญฺเจว กาโย พหิทฺโธ จ นามรูป’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ฏี. 2.373) ขนฺธปญฺจกํ, ‘‘สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.271, 287; ปารา. 11) นามกาโย กาโยติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘กาเยติ รูปกาเย’’ติ อาหฯ

อสมฺมิสฺสโตติ ‘‘เวทนาทโยปิ เอตฺถ สิตา เอตฺถ ปฏิพทฺธา’’ติ กาเย เวทนาทิอนุปสฺสนาปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตโต อสมฺมิสฺสโตติ อตฺโถฯ สมูหวิสยตาย จสฺส กาย-สทฺทสฺส สมุทายุปาทานตาย จ อสุภาการสฺส ‘‘กาเย’’ติ เอกวจนํ, ตถา อารมฺมณาทิวิภาเคน อเนกเภทภินฺนมฺปิ จิตฺตํ จิตฺตภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘จิตฺเต’’ติ เอกวจนํ, เวทนา ปน สุขาทิเภทภินฺนา วิสุํ วิสุํ อนุปสฺสิตพฺพาติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘เวทนาสู’’ติ พหุวจเนน วุตฺตา, ตเถว จ นิทฺเทโส ปวตฺติโต, ธมฺมา จ ปโรปณฺณาสเภทา อนุปสฺสิตพฺพากาเรน จ อเนกเภทา เอวาติ เตปิ พหุวจนวเสเนว วุตฺตาฯ อวยวีคาห-สมญฺญาติธาวน-สาราทานาภินิเวสนิเสธนตฺถํ กายํ องฺคปจฺจงฺเคหิ, ตานิ จ เกสาทีหิ, เกสาทิเก จ ภูตุปาทายรูเปหิ วินิพฺภุชฺชนฺโต ‘‘ตถา น กาเย’’ติอาทิมาหฯ ปาสาทาทินคราวยวสมูเห อวยวีวาทิโนปิ อวยวีคาหํ น กโรนฺติ, นครํ นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ ปน เกสญฺจิ สมญฺญาติธาวนํ สิยาติ อิตฺถิปุริสาทิสมญฺญาติธาวเน นครนิทสฺสนํ วุตฺตํฯ องฺคปจฺจงฺคสมูโห, เกสโลมาทิสมูโห ภูตุปาทายสมูโห จ ยถาวุตฺตสมูเห ตพฺพินิมุตฺโต กาโยปิ นาม โกจิ นตฺถิ, ปเคว อิตฺถิอาทโยติ อาห ‘‘กาโย วา…เป.… ทิสฺสตี’’ติฯ โกจิ ธมฺโมติ อิมินา สตฺตชีวาทิํ ปฏิกฺขิปติ, อวยวี ปน กายปฏิกฺเขเปเนว ปฏิกฺขิตฺโตติฯ ยทิ เอวํ กถํ กายาทิสญฺญาภิธานานีติอาห ‘‘ยถาวุตฺต…เป.… กโรนฺตี’’ติฯ

ยํ ปสฺสติ อิตฺถิํ ปุริสํ วาฯ นนุ จกฺขุนา อิตฺถิปุริสทสฺสนํ นตฺถีติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อิตฺถิํ ปสฺสามิ, ปุริสํ ปสฺสามี’’ติ ปน ปวตฺตสญฺญาย วเสน ‘‘ยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ มิจฺฉาทสฺสเนน วา ทิฏฺฐิยา ยํ ปสฺสติ, น ตํ ทิฏฺฐํ, ตํ รูปายตนํ น โหตีติ อตฺโถ วิปรีตคฺคาหวเสน มิจฺฉาปริกปฺปิตรูปตฺตาฯ อถ วา ตํ เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ทิฏฺฐํ น โหติ อจกฺขุวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺตา, ทิฏฺฐํ วา ตํ น โหติฯ ยํ ทิฏฺฐํ ตํ น ปสฺสตีติ ยํ รูปายตนํ เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ทิฏฺฐํ, ตํ ปญฺญาจกฺขุนา ภูตโต น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ อปสฺสํ พชฺฌเตติ อิมํ อตฺตภาวํ ยถาภูตํ ปญฺญาจกฺขุนา อปสฺสนฺโต ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺโต’’ติ กิเลสพนฺธเนน พชฺฌติฯ

น อญฺญธมฺมานุปสฺสีติ น อญฺญสภาวานุปสฺสี, อสุภาทิโต อญฺญาการานุปสฺสี น โหตีติ อตฺโถฯ กิํ วุตฺตํ โหตีติอาทินา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรติฯ ปถวีกายนฺติ เกสาทิโกฏฺฐาสปถวิํ ธมฺมสมูหตฺตา ‘‘กาโย’’ติ วทติ, ลกฺขณปถวิเมว วา อเนกปฺปเภทํ สกลสรีรคตํ ปุพฺพาปริยภาเวน จ ปวตฺตมานํ สมูหวเสน คเหตฺวา ‘‘กาโย’’ติ วทติฯ อาโปกายนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เอวํ คเหตพฺพสฺสาติ ‘‘อหํ มม’’นฺติ เอวํ อตฺตตฺตนิยภาเวน อนฺธพาเลหิ คเหตพฺพสฺสฯ อิทานิ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนาการานมฺปิ วเสน กายานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อนิจฺจโต อนุปสฺสตีติ จตุสมุฏฺฐานิกกายํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ อนุปสฺสติ, เอวํ ปสฺสนฺโต เอวํ จสฺส อนิจฺจาการมฺปิ อนุปสฺสตีติ วุจฺจติฯ ตถาภูตสฺส จสฺส นิจฺจคฺคาหสฺส เลโสปิ น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ ตถาเหส ‘‘นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.35) วุตฺโตฯ เอตฺถ จ ‘‘อนิจฺจโต เอว อนุปสฺสตี’’ติ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ เตน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน นิจฺจโต’’ติ วุตฺตํฯ น เจตฺถ ทุกฺขโต อนุปสฺสนาทินิวตฺตนมาสงฺกิตพฺพํ ปฏิโยคีนิวตฺตนปรตฺตา เอว-การสฺส, อุปริเทสนารุฬฺหตฺตา จ ตาสํฯ

ทุกฺขโต อนุปสฺสตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา ตเมว กายํ ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, ทุกฺขสฺส อนตฺตตฺตา อนตฺตโต อนุปสฺสติฯ ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, ตํ อนภินนฺทิตพฺพํ, น ตตฺถ รชฺชิตพฺพํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นิพฺพินฺทติ โน นนฺทติ, วิรชฺชติ โน รชฺชตี’’ติฯ โส เอวํ อรชฺชนฺโต ราคํ นิโรเธติ โน สมุเทติ, สมุทยํ น กโรตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปฏิปนฺโน จ ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติฯ

อยญฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา ตทงฺควเสน สทฺธิํ กายตนฺนิสฺสยขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต, สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต ‘‘ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ วุตฺตนเยน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติ , ตถาภูโต จ นิพฺพตฺตนวเสน กิเลเส น อาทิยติ, นาปิ อโทสทสฺสิตาวเสน สงฺขตารมฺมณํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยตี’’ติฯ อิทานิสฺส ตาหิ อนุปสฺสนาหิ เยสํ ธมฺมานํ ปหานํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส ตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติฯ ตตฺถ นิจฺจสญฺญนฺติ ‘‘สงฺขารา นิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวิปรีตสญฺญํฯ ทิฏฺฐิจิตฺตวิปลฺลาสปหานมุเขเนว สญฺญาวิปลฺลาสปฺปหานนฺติ สญฺญาคหณํ, สญฺญาสีเสน วา เตสมฺปิ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ นนฺทินฺติ สปฺปีติกตณฺหํฯ เสสํ วุตฺตนเยเมวฯ

วิหรตีติ อิมินา กายานุปสฺสนาสมงฺคิโน อิริยาปถวิหาโร วุตฺโตติ อาห ‘‘อิริยตี’’ติ อิริยาปถํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ อารมฺมณกรณวเสน อภิพฺยาปนโต ‘‘ตีสุ ภเวสู’’ติ วุตฺตํ, อุปฺปชฺชนวเสน ปน กิเลสา ปริตฺตภูมกา เอวาติฯ ยทิปิ กิเลสานํ ปหานํ อาตาปนนฺติ ตํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนมฺปิ อตฺเถว, อาตาป-สทฺโท ปน วีริเยเยว นิรุฬฺโหติ วุตฺตํ ‘‘วีริยสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ อถ วา ปฏิปกฺขปหาเน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อพฺภุสฺสหนวเสน ปวตฺตมานสฺส วีริยสฺส สาติสยํ ตทาตาปนนฺติ วีริยเมว ตถา วุจฺจติ, น อญฺเญ ธมฺมาฯ อาตาปีติ จายมีกาโร ปสํสาย, อติสยสฺส วา ทีปโกติ อาตาปีคหเณน สมฺมปฺปธานสมงฺคิตํ ทสฺเสติฯ สมฺมา, สมนฺตโต, สามญฺจ ปชานนฺโต สมฺปชาโน, อสมฺมิสฺสโต ววตฺถาเน อญฺญธมฺมานุปสฺสิตาภาเวน สมฺมา อวิปรีตํ, สพฺพาการปชานเนน สมนฺตโต, อุปรูปริ วิเสสาวหภาเวน ปวตฺติยา สยํ ปชานนฺโตติ อตฺโถฯ ยทิ ปญฺญาย อนุปสฺสติ, กถํ สติปฏฺฐานตาติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ สพฺพตฺถิกนฺติ สพฺพตฺถ ภวํ สพฺพตฺถ ลีเน อุทฺธเต จ จิตฺเต อิจฺฉิตพฺพตฺตา, สพฺเพ วา ลีเน อุทฺธเต จ ภาเวตพฺพา โพชฺฌงฺคา อตฺถิกา เอตายาติ สพฺพตฺถิกาฯ สติยา ลทฺธูปการาย เอว ปญฺญาย เอตฺถ ยถาวุตฺเต กาเย กมฺมฏฺฐานิโก ภิกฺขุ กายานุปสฺสี วิหรติฯ อนฺโตสงฺเขโป อนฺโต โอลียโน, โกสชฺชนฺติ อตฺโถฯ อุปายปริคฺคเหติ เอตฺถ สีลวิโสธนาทิ คณนาทิ อุคฺคหโกสลฺลาทิ จ อุปาโย, ตพฺพิปริยายโต อนุปาโย เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมา จ อุปฏฺฐิตสฺสติ ยถาวุตฺตอุปายํ น ปริจฺจชติ, อนุปายญฺจ น อุปาทิยติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มุฏฺฐสฺสติ…เป.… อสมตฺโถ โหตี’’ติฯ เตนาติ อุปายานุปายานํ ปริคฺคหปริวชฺชเนสุ อปริจฺจาคาปริคฺคเหสุ จ อสมตฺถภาเวน อสฺส โยคิโนฯ

ยสฺมา สติเยเวตฺถ สติปฏฺฐานํ วุตฺตา, ตสฺมาสฺส สมฺปยุตฺตา ธมฺมา วีริยาทโย องฺคนฺติ อาห ‘‘สมฺปโยคงฺคญฺจสฺส ทสฺเสตฺวา’’ติฯ องฺค-สทฺโท เจตฺถ การณปริยาโย ทฏฺฐพฺโพ, สติคฺคหเณเนว เจตฺถ สมาธิสฺสติ คหณํ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺสา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตตฺตาฯ ยสฺมา วา สติสีเสนายํ เทสนาฯ น หิ เกวลาย สติยา กิเลสปฺปหานํ โหติ, นิพฺพานาธิคโม วา, น จ เกวลา สติ ปวตฺตติ, ตสฺมาสฺส ฌานเทสนายํ สวิตกฺกาทิวจนสฺส วิย สมฺปโยคงฺคทสฺสนตาติ องฺค-สทฺทสฺส อวยวปริยายตา ทฏฺฐพฺพาฯ ปหานงฺคนฺติ ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.226; ม. นิ. 1.271, 287; สํ. นิ. 2.152; อ. นิ. 4.123; ปารา. 11) วิย ปหาตพฺพงฺคํ ทสฺเสตุํฯ ยสฺมา เอตฺถ โลกิยมคฺโค อธิปฺเปโต, น โลกุตฺตรมคฺโค, ตสฺมา ปุพฺพภาคิยเมว วินยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา’’ติ อาหฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ เวทนาทิธมฺมานํฯ เตสญฺหิ ตตฺถ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘อตฺถุทฺธารนเยเนตํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

อวิเสเสน ทฺวีหิปิ นีวรณปฺปหานํ วุตฺตนฺติ กตฺวา ปุน เอเกเกน วุตฺตํ ปหานวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสเสนา’’ติ อาหฯ อถ วา ‘‘วิเนยฺย นีวรณานี’’ติ อวตฺวา อภิชฺฌาโทมนสฺสวจนสฺส ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิเสเสนา’’ติอาทิมาหฯ กายานุปสฺสนาภาวนาย หิ อุชุวิปจฺจนีกานํ อนุโรธาทีนํ ปหานํ ทสฺสนํ เอตสฺส ปโยชนนฺติฯ กายสมฺปตฺติมูลกสฺสาติ รูป-พล-โยพฺพนาโรคฺยาทิ-สรีรสมฺปทา-นิมิตฺตสฺสฯ วุตฺตวิปริยายโต กายวิปตฺติมูลโก วิโรโธ เวทิตพฺโพฯ กายภาวนายาติ กายานุปสฺสนาภาวนายฯ สา หิ อิธ ‘‘กายภาวนา’’ติ อธิปฺเปตาฯ เตนาติ อนุโรธาทิปฺปหานวจเนนฯ โยคานุภาโว หีติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํฯ

สติสมฺปชญฺเญนาติ อติสมฺปชญฺญคฺคหเณนฯ สพฺพตฺถิกกมฺมฏฺฐานนฺติ พุทฺธานุสฺสติ เมตฺตา มรณสฺสติ อสุภภาวนา จฯ อิทญฺหิ จตุกฺกํ โยคินา ปริหริยมานํ ‘‘สพฺพตฺถิกกมฺมฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติ อติสมฺปชญฺญพเลน อวิจฺฉินฺนสฺส ตสฺส ปริหริตพฺพตฺตา, สติยา วา สมโถ วุตฺโต ตสฺสา สมาทฺธิกฺขนฺเธน สงฺคหิตตฺตาฯ

เตนาติ สทฺทตฺถํ อนาทิยิตฺวา ภาวตฺถสฺเสว วิภชนวเสน ปวตฺเตน วิภงฺคปาเฐน สหฯ อฏฺฐกถานโยติ สทฺทตฺถสฺสปิ วิวรณวเสน ยถารหํ วุตฺโต อตฺถสํวณฺณนานโยฯ ยถา สํสนฺทตีติ ยถา อตฺถโต อธิปฺปายโต จ อวิโลเมนฺโต อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ, เอวํ เวทิตพฺโพฯ

เวทนาทีนํ ปุน วจเนติ เอตฺถ นิสฺสยปจฺจยภาววเสน จิตฺตธมฺมานํ เวทนาสนฺนิสฺสิตตฺตา ปญฺจโวการภเว อรูปธมฺมานํ รูปปฏิพทฺธวุตฺติโต จ เวทนาย กายาทิอนุปสฺสนาปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตทสมฺมิสฺสโต ววตฺถานทสฺสนตฺถํ ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถญฺจ ทุติยเวทนาคหณํฯ เตน น เวทนายํ กายานุปสฺสี, จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา, อถ โข เวทนานุปสฺสีเยวาติ เวทนาสงฺขาเต วตฺถุสฺมิํ เวทนานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติฯ ตถา ‘‘ยสฺมิํ สมเย สุขา เวทนา, น ตสฺมิํ สมเย ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา วา เวทนาฯ ยสฺมิํ วา ปน สมเย ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา วา เวทนา, น ตสฺมิํ สมเย อิตรา เวทนา’’ติ เวทนาภาวสามญฺเญ อฏฺฐตฺวา ตํ ตํ เวทนํ วินิพฺภุชิตฺวา ทสฺสเนน ฆนวินิพฺโภโค ธุวภาววิเวโก ทสฺสิโต โหติฯ เตน ตาสํ ขณมตฺตาวฏฺฐานทสฺสเนน อนิจฺจตาย ตโต เอว ทุกฺขตาย อนตฺตตาย จ ทสฺสนํ วิภาวิตํ โหติฯ ฆนวินิพฺโภคาทีติ อาทิ-สทฺเทน อยมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยญฺหิ เวทนายํ เวทนานุปสฺสีเยว, น อญฺญธมฺมานุปสฺสีฯ กิํ วุตฺตํ โหติ – ยถา นาม พาโล อมณิสภาเวปิ อุทกพุพฺพุฬเก มณิอาการานุปสฺสี โหติ, น เอวมยํ ฐิติรมณีเยปิ เวทยิเต, ปเคว อิตรสฺมิํ มนุญฺญาการานุปสฺสี, อถ โข ขณภงฺคุรตาย อวสวตฺติตาย กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย จ อนิจฺจอนตฺตอสุภาการานุปสฺสี, วิปริณามทุกฺขตาย สงฺขารทุกฺขตาย จ วิเสสโต ทุกฺขานุปสฺสีเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ จิตฺตธมฺเมสุปิ ยถารหํ ปุน วจเน ปโยชนํ วตฺตพฺพํฯ ‘‘เกวลํ ปนิธา’’ติอาทินา อิธ ‘เอตฺตกํ เวทิตพฺพ’’นฺติ เวทิตพฺพปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ เอส นโยติ อิมินา ยถา จิตฺตํ ธมฺมา จ อนุปสฺสิตพฺพา, ตถา ตานิ อนุปสฺสนฺโต ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี’’ติ เวทิตพฺโพติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ

โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺทาติ โย ภิกฺขุ สุขเวทนํ วิปริณามทุกฺขตาย ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปญฺญาจกฺขุนา อทฺทกฺขิฯ ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโตติ ทุกฺขเวทนํ ปีฬาชนนโต อนฺโตตุทนโต ทุนฺนีหรณโต จ สลฺลนฺติ อทฺทกฺขิ ปสฺสิฯ อทุกฺขมสุขนฺติ อุเปกฺขาเวทนํฯ สนฺตนฺติ สุขทุกฺขานิ วิย อโนฬาริกตาย ปจฺจยวเสน วูปสนฺตสภาวตาย จ สนฺตํฯ อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวโต อุทยพฺพยวนฺตโต ตาวกาลิกโตนิจฺจปฏิกฺเขปโต จ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ โย อทฺทกฺขิฯ ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ เอกํเสน ปริพฺยตฺตํ วา เวทนาย สมฺมา ปสฺสนโกติ อตฺโถฯ

ทุกฺขาติปีติ สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขา อิติปิฯ สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ สพฺพํ ตํ เวทยิตํ ทุกฺขสฺมิํ อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนํ วทามิ สงฺขารทุกฺขตานติวตฺตนโตฯ สุขทุกฺขโตปิ จาติ สุขาทีนํ ฐิติวิปริณามญฺญาณสุขตาย วิปริณามฐิติอญฺญาณทุกฺขตาย จ วุตฺตตฺตา ติสฺโสปิ สุขโต, ติสฺโสปิ จ ทุกฺขโต อนุปสฺสิตพฺพาติ อตฺโถฯ รูปาทิ-อารมฺมณฉนฺทาทิ-อธิปติ-ญาณาทิ-สหชาต- กามาวจราทิ-ภูมินานตฺตเภทานํ กุสลากุสล-ตํวิปากกิริยา-นานตฺตาทิเภทานญฺจ, อาทิ-สทฺเทน สงฺขาริกาสงฺขาริกส-วตฺถุกาวตฺถุกาทิ-นานตฺตเภทานญฺจ วเสนาติ โยเชตพฺพํฯ สุญฺญตธมฺมสฺสาติ ‘‘ธมฺมา โหนฺตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 121) สุญฺญตวาเร อาคตสุญฺญตสภาวสฺส วเสนฯ ‘‘กามญฺเจตฺถา’’ติอาทินา ปุพฺเพ ปหีนตฺตา ปุน ปหานํ น วตฺตพฺพนฺติ โจทนํ ทสฺเสติ, มคฺคจิตฺตกฺขเณ วา เอกตฺถ ปหีนํ สพฺพตฺถ ปหีนเมว โหตีติ วิสุํ วิสุํ น วตฺตพฺพนฺติฯ ตตฺถ ปุริมาย โจทนาย นานาปุคฺคลปริหาโร, ปจฺฉิมาย นานาจิตฺตกฺขณิกปริหาโรฯ โลกิยภาวนาย หิ กาเย ปหีนํ น เวทนาทีสุ ปหีนํ โหติ ยทิปิ น ปวตฺเตยฺย, น ปฏิปกฺขภาวนาย ตตฺถ สา อภิชฺฌาโทมนสฺสสฺส อปฺปวตฺติ โหตีติ ปุน ตปฺปหานํ วตฺตพฺพเมวาติฯ เอกตฺถ ปหีนํ เสเสสุปิ ปหีนํ โหตีติ มคฺคสติปฏฺฐานภาวนํ, โลกิยภาวนาย วา สพฺพตฺถ อปฺปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺจปิ ขนฺธา โลโก’’ติ หิ วิภงฺเค (วิภ. 362, 364, 366, 373) จตูสุปิ ฐาเนสุ วุตฺตนฺติฯ

อุทฺเทสวารวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

กายานุปสฺสนาวณฺณนา